دنیا همهْ کارش معکوس است(ادامه)

خواجه‏وش: خواجه مانند، همچون خواجه.

باژگونه: وارونه، بر عکس.

در جهان باژگونه:یعنی دنیایی که همه کارش معکوس است، جهانى که در آن کارها بر مقیاس ظاهر گرفته مى‏شود نه واقع.

          دیده این شاهان ز عامه خوف جان             کین گره کورند و شاهان بى‏نشان‏

          چون که حکم اندر کف رندان بود             لاجرم ذا النّون در زندان بود

1393- 1392/د 2

خَس: خاشاک. استعاره از چیزى بى‏ارزش یا کم ارزش.

مفازه: یعنی محل رستگاری. عرب به بیابان خشک، مفازه می‌گوید، در این بیت مقصود نامگذارى واژگونه است.

نام و رنگ دام عقل شدن: کنایه از فریب ظاهر خوردن.

مُعَرِّف: شناساننده.

جامه معرّف بودن: از لباس دانستن که از کدام صنف است. (در زمانهاى پیش برخى صنفها را لباس خاصى بوده است که از روى آن شناخته مى‏شدند).

قَبا: به نظر مى‏رسد در زمان مولانا مانند قرنهاى بعد قبا لباس همگانى بوده است. در صورتى که در زمانهاى پیش از او، امیران و بزرگان و حتى سلطان نیز قبا مى‏پوشیدند. [1]

سالوس: یعنی فریب.

نور: نور باطن مردان حق است که اسرار دل‌ها را به آن می‌بینند.

غَول: در لغت عرب به معنیهاى چند به کار رفته است. در این بیت هر چیز که موجب گمراهى شود.

فِعل و قَول: کردار و گفتار.

نقد: آن چه در او حاضر است. آن چه از او دیده مى‏شود (از روشنى دل و معرفت الهى).

نقل: گفته دیگران.

رفتارش بر فلک: یعنی چنان است که گویی بالای آسمان‌ها راه می‌‌رود.

عَلاّمُ الغُیوب: (عَلاّم: صیغه مبالغه از علم. غیوب: جمع غیب) داننده پنهانیها.

جَواسیسُ القُلوب: جاسوس دلها، که آن چه در دلهاست دریابد.

در آید: فاعل آن بندگان است فعل مفرد براى فاعل جمع، همچنین «او» ضمیر مفرد به جاى جمع.

مَکشوف: آشکارا.

 ( 1476) در جهان واژگون از این کارها زیاد است که در انظار گوهر کمتر از یک خسى است‏. ( 1477) به بیابان بى‏آب و علف نام رستگارى داده‏اند و نام و ننگى دام عقلها گردیده است‏. ( 1478) دسته‏اى از مردم معرفشان لباس آنها است و اگر قباى شکل مخصوصى داشته باشد مى‏گویند از عامه است‏. ( 1479) گروه دیگر را سالوس ظاهرى نشانه زهد و پرهیزکارى است در صورتى که نور مخصوصى لازم است تا بتواند معرف زهد باشد. ( 1480) آرى براى اینکه مرد را بدون دیدن کار و گفتار بشناسند نورى لازم است که از تقلید و تمایلات جسمانى برى باشد . ( 1481) نورى باید که از راه عقل به قلب رخنه کرده نقد ذات او را ببیند و محتاج بشنیدن گفتارش نباشند . ( 1482) بندگان خاص خداوند علام الغیوب که در عالم جان جاسوس قلبها هستند . ( 1483) چون خیالى در درون دل ظاهر مى‏شوند سر او در پیش آنها مکشوف است‏ . ( 1484) ساز و برگ تن گنجشک چیست که بر عقل پوشیده بماند . ( 1485) کسى که بر اسرار خداوندى دست یافت اسرار مخلوق نزد او چه اهمیتى دارد .

منظور مولانا این است که کار دنیا به گونه‌ای است که انسان‌ها‌ی پاک همانند لقمان حکیم، باید زیردست سفلگان بی‌قدر و منزلت باشد. او می‌‌گوید: دید مردم عوام این چنین است که با دیدن قبای ساده شخص، می‌پندارند که او از عوام است؛ مردم فقط ظاهر را می‌بینند. مولانا می‌گوید‌: در نزد گروهی از مردم، زهد و پارسایی ظاهری، معیار و ملاک معرّف اشخاص است، ولی باید انسان نور معرفت داشته باشد تا زهد ریایی را از زهد حقیقی تشخیص دهد. نوری لازم است که از آلودگی تقلید و تباهی پاک و مبرّا باشد تا بدان وسیله (بدون کردار و گفتار) ماهیت اشخاص را بشناسد. کسی که از بند هوای نفس رهیده باشد، صاحب چنین نوری می‌گردد که از راه عقل به دل‌ها نفوذ می‌کند و حقیقت حال انسان را می‌بیند و به دیگران نیاز ندارد. در حقیقت مردان حق و بندگان خاص الهی در عالم باطن، جاسوسان دل‌ها هستند و مانند خیال انسان به درون انسان‌ها راه پیدا می‌کنند. البته باید به این نکته توجه داشت، کسانی که واقف به اسرار الهی هستند، اسرار مخلوقات پیش آنها ارزشی ندارد.